KADIZÂDE MEHMED ÂRİF EFENDİ (ö.1173/1760)

Erzurum doğumlu olan Kadızâde Mehmed Ârif Efendi’nin ne zaman dünyaya geldiği bilinmemektedir. Babası öldükten sonra annesi İspir kadısı ile evlendiğinden üvey babasına nispetle “Kadızâde” olarak meşhur olmuştur. Ayrıca “İspirî” ve “Erzurumî” nispeleri ile de tanınmaktadır. Temel eğitimini İspir’de alan Kadızâde medreseyi Erzurum da tamamlayıp icazet almıştır. Erzurum’daki tahsilinin ardından İstanbul’a gelerek ikinci bir icazet almaya muvaffak olmuştur. İkinci icazetnamesini döneminin meşhur âlimlerinden Kazâbâdî (ö.1750/1163) namıyla meşhur Ebu’n-Nâfi‘ Ahmed b. Muhammed b. İshak’tan almıştır. Hangi hocalardan ders aldığı bilinmemekle birlikte çağdaşı olan Muhammed Hâzık Efendi’nin ders aldığı hocalardan olan İhlasiye Medresesi Müderrisi Ömer Efendi ve Feyziye Medresesi Müderrisi Ebubekir Efendi gibi dönemin meşhur müderrislerinden ilim tahsil emiş olabileceği söylenmektedir. İkinci icazetini İstanbul’da aldıktan sonra Erzurum’a dönen Kadızâde Sultaniye Medresesine müderris olarak atanmıştır. Müderrislik görevini sürdürürken Erzurum müftülüğü de yapmıştır. 15 yıl boyunca Erzurum da müftülük yaptığından el-müftî lakabıyla anılmaya başlamıştır. Döneminde meşhur olan medrese-tekke çatışmasında medrese tarafında yer alan Kadızâde Mehmed Efendi’nin herhangi bir tarikata intisab etmediği bilinmektedir. Klasik bir Osmanlı Âlimi olan Eserlerini Arapça olarak te’lif eden Kadızâde kelam, fıkıh, hadis, tefsir, Arap dili ve tasavvuf alanlarında birçok risale yazmıştır. 30 yılda tamamladığı ve her bir fetvasının kaynağını belirterek yazdığı 340 varaklık “Bahru’l fetâvâ” adlı eseri ilmi birikimini ortaya koyması açısından önemlidir. Hicrî 1173/1759-1760 yılı Ramazan ayında vefat eden Kadızâde Mehmed Ârif Efendi’nin kabri Erzurum Çat yolu üzerinde bulunan ve birçok ulemanın metfun olduğu Tuzcu köyünde bulunmaktadır.

KADIZÂDE MEHMED EFENDİ’NİN ESERLERİ 

1. Bahru’l-Feteva (Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, no: 387, 367 vr.)
2. Kıladetü’l-Mercan (Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, no:1502, 10 vr.)
3. Şerhu Ravzati’l-Cennat (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no: 1269, 138 vr.)
4. Risaletün fima yetealleku bi’l-Kur’an (2 nüsha / 1-2 vr) (mevcut)
5. Risâletün fi ihtilâfi’l Ulema fi vukûi’l-mu’arreb fi’l-Kur’an, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no: 1269, 144 vr.)                                
6. Risaletü’s Selamiyye (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 1269, 107 vr.)
7. Risale fi’l-Vaz’ (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no: 1269, 1 vr)
8. Risâle fi’l Va’d (Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, no: 1502)
9. Risâle-i Fethiyye, (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi bölümü, no: 3668)
10. Risâle fi fark beyne Hadis’il-İlahiye ve’l-Kudsiyye (Süleymaniye Ktp., Serez, no: 3832)
11. Risâle Mümeyyiz Mezhebi’l Maturidiyye ‘anil Mezahib’il Gayriye (Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no: 1287)
12. Kâşif-u Hâli’l-Mevtâ ve’l-Berzah (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no: 1269, Bağdatlı Vehbi, no: 651 ve Nafiz Paşa, no: 1502)
13. Risâle fi’z Zikr (Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, no: 1502)
14. Risâle fi Hasedi’l mezkûr fi Tarikat-ı Muhammediyye (Süleymaniye Ktp, Nafiz Paşa, no: 1502)
15. Risâle-i Melheme, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no: 4647)
16. Risâletü’s-Sa’diyye (Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971)
17. Risâle fi’s Sa’âti’n Nahsiyye ve’s Sa’diyye (Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971)
18. Risâle fi Beyani Buyuti’s-Seb’ati’s-Seyyare (Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971)
19. Risâle fi Beyani Sa’âti’l Busb (Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971)

KADIZÂDE MEHMED EFENDİ Hakkında Yapılan Çalışmalar

1. Uylaş, Sait “Erzurumlu Kadızâde Mehmed Efendi ve Kur‟an‟a Dair Bir Risâlesinin Tanıtımı”, Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu, Erzurum 2008, ss. 515-122.
2. Yediyıldız, Asım-Ateş, Nilüfer, Erzurumlu Kadızâde Efendi’nin Vasiyetnamesine Tahlili Bir Bakış, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/2, 2007, ss. 309-326.
3. Dağcı, Şamil, Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspirli Âlimler, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 29, Erzurum, 2008.
4. Suluoğlu, Muhammet Hanefi, Kadızâde Erzurumî ve Kâşif-u Hâli’l-Mevtâ ve’l-Berzah Adlı Risalesi, Tez Danışmanı. Doç. Dr. Salih Sabri Yavuz, Rize Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Kelam bilim dalı, (Basılmamış Yüksek lisans tezi), Rize, 2010. 
5. Bünyamin Çalık, Osmanlı Dönemine Ait Nukullu Fetvaladan “Bahru’l-Fetava”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 39, Erzurum, 2013.