ÖMER EFENDİ (h.1202/1788)

Tam adı, Ömer b. Alî b. İbrâhîm b. Halîl el-İspirî’dir. Doğum tarihi ile ilgili kesin bilgiye ulaşamadığımız İspirî’nin, Erzurum’un İspir ilçesinde, 1120’li yıllarda doğduğu tahmin edilmektedir. İspirî, 1202/1788 yılında vefat etmiştir. İspirî, yazma eserlerinin sonlarına düştüğü hamişlerde eserlerinin birçoğunun ilk yazımını 1144/1731-1147/1734 yıllarında Erzurum’da yapmış olduğu kayıtlarına bakıldığında, 1147/1734 yıllarına kadar Erzurum’da kalmış, ilk tahsilini burada yapmıştır ki bu dönem onun çocukluk ve gençlik dönemidir. 1048/1638 yılında Erzurum’da doğan ve 1115/1703 yılında feci bir şekilde öldürülen ve Vânî Mehmed Efendi’nin damadı olan Osmanlı Şeyhulislâmlarından Erzurumlu Feyzullah Efendi’nin akrabalarını ve hemşehrilerini yüksek mevkilere getirme şeklindeki duruşunu ve Osmanlı tarihinde ilk defa kendisinden sonra oğlu Fethullah Efendi’nin şeyhulislâm olması hususunda Padişah II. Mustafa’dan ferman alan biri olduğunu dikkate alırsak, kendisinin sonraki oğul şeyhulislâmlardan veya yüksek mevkideki birileri tarafından –babalarının sünnetine uyarak- İstanbul’a ilim tahsil etmesi için getirilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Kendisine hamilik yapanlardan biri de, Şeyhulislâm Feyzullah Efendi’nin oğlu Şeyhulislâm Seyyid Murtezâ Efendi’dir. Haşiyelerden anlaşıldığına göre, 1148/1735 yılında İstanbul’a gelen İspirî, Osmanlı medrese sistemindeki dereceleri (yirmili medreseler, otuzlu medreseler, kırklı medreseler) bitirmiş, Muhammed Akkirmânî ve bir risâlesinin haşiyesinde kendisinden sıkça söz ettiği Erzurumlu Feyzullah Efendi’nin oğlu Seyyid Murtezâ Efendi gibi dönemin âlimlerinden ilim tahsili yapmıştır.  İspirî, Seyyid Murtezâ’nın hoşnutluğunu kazanması neticesinde Fatih ders-i âmmlarından biri olmuştur. İspirî uzun bir süre müderris olarak görev yapmıştır. Üsküdar naipliği dışında bir görev deruhte ettiğine dair tarih ve tabakat kaynakları bilgi vermemektedir. İspirî, 1172/1758 yılında vefat eden Seyyid Murtezâ’dan sonra 22 adet şeyhulislâm; 40 adet vezir-i azam; I. Mahmud ile I. Abdulhamit arasında geçen padişahları görmüş, 1202/1788 yılında I. Abdülhamit’in padişahlığı; Yusuf Paşa’nın vezirliği, Müftizade Ahmed Efendi’nin şeyhulislâmlığı döneminde vefat etmiştir. Kaynaklarda kendisinden fakih, mantıkçı ve mutasavvıf olarak söz edilen İspirî’nin, tarih, fıkıh, kelam, mantık, tefsir, tasavvuf ve Arap dilinde behresi olan ve bu konularda eser veren bir Osmanlı müderrisi ve âlimi olduğu anlaşılmaktadır. İspirî, toplam 24 adet risâle kaleme almıştır.

ÖMER EFENDİ'NİN ESERLERİ

1. Ferhatu’l-Fu’âd
2. Lisânu’l-İnsân
3. Mu‘înu’l-İhvân fi’l-Mantık: Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi, nr. 3530, 43-54 vr.
4. Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti’l-İsâm ‘alâ Tahrîri’l-Kavâ‘idi’l-Mantıkıyye: Süleymaniye Kütüphanesi, Servili, nr. 222, 151 vr.5. er-Risâle fi’l-Ferâiz: Süleymaniye Kütüphanesi , Esat Efendi, nr. 3530, 38-42 vr.
6. er-Risâle fi’l-Fıkh: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi , Yazmalar, nr. 465, 7 vr.
7. er-Risâle fî Zekâti’l-Bakar: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fak., Yazmalar, nr. 465, 2 vr.
8. Hediyyetu’l-Hâc fi’l-Menâsik:
9. Risale fi Beyani Fevaidi Lübabi’l-Menasik
9. er-Risâletu’l-Hûdiyye fi Tefsîri Âyetin fi’l-Kıssati'n-Nûhiyye: Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi, nr. 3530, 28-38 vr.  
10. Husûnu’l-Metâlib: Süleymaniye Kütüphanesi , Esat Efendi, nr. 3808, 61-69 vr
11. er-Risâle fi’l-Mu‘teberât: Beyazıt Devlet , Veliyyüddin Efendi, nr. 1962, 6 vr.
12. Cem‘u’l-Me’ârib: Süleymaniye Kütüphanesi , Halet Efendi, nr. 803.
13. Farhu’z-Zâhidîn: Süleymaniye Kütüphanesi , Halet Efendi, nr. 803, 20 vr.
14. Muhhu’d-De’avât:
15. Ezkaru’l-Hac
16. Zübdetü Feyzi’l-Erham fi Şerhi’l-Hizbi’l-Azam:
15. Sürûru Kulûbi’n-Nâzirîn fî Beyâni Mu‘cizâti Seyyidi’l-Mürselîn: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 3005, 54 vr.
16. er-Risâle fi’l-Havârık: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi , Yazmalar, nr. 465, 5 vr.
17. Keşfü’t-Takrîz
18. Mübeyyinu’l-Lübûb: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi , Yazmalar, nr. 465, 22 vr.
19. Lübbü’t-Tasrîf
20. er-Risâle fî Aksâmi’l-Kelime: Marmara Ünv. İlahiyat Fak, Yazmalar, nr. 465, 5 vr.
21. er-Risâle fî’t-Te’nîs: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi , Yazmalar, nr. 465, 8 vr.
22. er-Risâle fî Zabti’l-Ebvâbi’l-Mutasarrife: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Yazmalar, nr. 465, 7 vr.
23. er-Risâle fî Fi‘leyn izâ Tenâze‘â fî İsmin Zâhirin: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi , Yazmalar, nr. 465, 4 vr.
24. er-Risâle fî Ma’ne’l-Hamd ve’ş-Şükr ve’l-Fark Beynehümâ: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 259, 9 vr.

ÖMER EFENDİ HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR

1. Ömer KARA, Ömer B. Ali El-İspirî: Hayatı, Eserleri ve Bir Risalesinin Tanıtımı, Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, C I, Erzurum, 2008, ss. 211-248.
2. Ömer KARA, Ömer B. Ali El-İspirî‘nin “Furûk”la İlgili Bir Risalesinin Tenkitli Neşri (er-Risâletu’l-Hamdiyye),  Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 21, Erzurum, 2004, ss. 185-238. 
3. Osman BOSTAN, Ömer Ali el-İspiri ve Risale-i Cudiyye İsimli Eserinin Tahkiki, Recep Tayyib Erdoğan Üniv. İlahiyat Fak. Devam ediyor.